कस्तुरीमृग

अधुनिक ग्राहक हा कस्तुरीमृगासारखा असल्याचे माझे मत आहे. कस्तुरीमृगाला जशी आपल्याकडील मौल्यवान कस्तुरीची जाणीव नसते तसेच आपल्या आवडीनिवडीत दडलेल्या, पण उद्योगधंद्यांना मौल्यवान वाटणाऱ्या माहितीची ग्राहकाला जाणीव नसते.

तुम्ही जर म्युचल फंड घेत असाल तर तुम्हाला “KYC ” म्हणजेच Know Your Customer हा शब्दप्रयोग चांगलाच माहिती असेल. केवायसी पद्धत सरकारने बेनामी गुंतवणुकीवर अंकुश ठेवायला म्हणून चालू केली. पण आजकाल सर्वच उद्योगधंदे केवायसी पद्धत आपणहून वापरू लागले आहेत. जर आपला माल ग्राहकाला विकायचा तर त्यासाठी जाहिरातीचा मार्ग अवलंबावा लागतो. साधारणपणे व्यावसायिकाच्या कुवती प्रमाणे जाहिरात वर्तमानपत्रात / आकाशवाणी किंवा दूरदर्शन किंवा होर्डींग्स च्या मार्फत आणि आता इंटरनेटच्या मार्फत होते. पण जाहिरात करायची तर त्यात पैसा ओतायला हवा. आणि सर्वच उद्योगधंदे रिटर्न्स पाहूनच खर्च करतात. मग उगाच हवेत तीर मारल्यासारखी जाहिरात करण्यापेक्षा जिकडे माल खपेल तिकडेच जाहिरात का नाही करायची? असा प्रश्न साहजिकच पडतो. आणि म्हणूनच मग ग्राहकाला जाणून घेणे, त्याच्या सवयींचा अभ्यास करणे आणि त्यावरून संभाव्य खरेदीदार शोधून त्याच्यासमोर  आपल्या मालाचे सादरीकरण करणे हे किफायतशीर पडते. संगणकाच्या वाढत्या क्षमतेमुळे लाखो / कोट्यावधी व्यक्तींची माहिती गोळा करून त्याचे पृथक्करण करणे आणि मग संख्याशास्त्राचे नियम लावून विश्लेषण करणे शक्य झाले आहे. इथेच गुगल, फेसबुक वगैरेचे महत्त्व अधोरेखित होते. आपल्या प्रतिनिधीला लोकांकडे पाठवून माहिती गोळा करण्यापेक्षा लोक आपणहून जिकडे जातात तिकडूनच बेमालूमपणे आपण माहिती मिळवली तर जास्त सोयीस्कर. एवढे साधे सोपे गणित आहे. त्यातून फेसबुक , गुगल वापरताना वापरणारा नाही म्हटला तरी थोडा गाफीलच असतो. तेव्हा अशावेळी अजाणतेपणे तो बरीच माहिती देऊन जातो.

तुम्ही म्हणाल कि माझ्या एकट्याच्या आवडीनिवडी कळल्या जर एखाद्या उद्योगाला; तर काय एवढा फरक पडतो? पण थेंबे थेंबे तळे साचे ही म्हण इकडे चपखल बसते. जेव्हा जनसमुदायाच्या आवडीनिवडी, त्यांचे नेट सर्फिंग, त्यांचे सोशल मिडिया अपडेट एकत्रित करून पाहिले जातात तेव्हा त्यातून बरेच काही निघते. समुद्र मंथन केल्यावर अमृत जसे निघते तसे. पण समुद्र मंथनातून अमृताबरोबर विषही बाहेर पडते. आणि ह्या माहितीच्या मंथनातून निघणारे विष पिणार कोण तर तो भोळ्या सांब सदाशिवासारखाच जनता जनार्दन. म्हणूनच ह्या विषयात थोडे खोलवर जाणे महत्त्वाचे आहे.

आता ह्या माहिती मंथनात आपले खासगी पण शक्य तेवढे कसे जपायचे त्याचा विचार करुया. उद्देश आपली सगळी माहिती लपविणे हा नसून आपल्याकडून दिल्या जाणाऱ्या माहितीचे नियंत्रण करणे हा आहे. प्रथम आपण हे पाहू कि कोणकोणत्या मार्गाने आपल्याकडून नकळत माहिती काढली जाते. ते मार्ग म्हणजे:

१. मोठ्या डिपार्टमेंट स्टोर मध्ये दिले जाणारे कस्टमर कार्ड. ह्या द्वारे आपल्या खरेदीचा लेखाजोगा त्या कंपनीला दिला जातो
२. सोशल मिडीयाद्वारे गोळा केली जाणारी माहिती. ह्याची व्याप्ती आणि भीती दोन्ही प्रचंड आहेत
३. मोबाईल फोन द्वारे गोळा केली जाणारी माहिती. हे सुद्धा एक मोठं प्रकरण आहे.

डिपार्टमेंट स्टोर ने दिलेले कस्टमर कार्ड सरसकट वापरूच नये किंवा डिपार्टमेंट स्टोर मधून खरेदीच करू नये असे मी म्हणणार नाही. ज्या आपल्या रोजच्या गरजेच्या गोष्टी असतात (उदा: डाळ, तांदूळ, कपडे वगैरे) त्यांची खरेदी कस्टमर कार्डावर नोंदली गेली तर काही विशेष फरक मिळत नाही. मात्र खासगी गोष्टी खरेदी करताना (म्हणजे औषधे, अत्यंत वैयक्तिक स्वच्छतेच्या गोष्टी) कस्टमर कार्डच काय तर क्रेडीट कार्ड सुद्धा वापरू नये. सरळ रोखीत अशा गोष्टी खरेदी कराव्या. जेणेकरून स्टोरच्या संगणकाला तुमच्या वैयक्तिक आवडी निवडी समजणार नाहीत.

आता वळूया सोशल मिडियाकडे. सोशल मिडीया म्हणजे माहितीचा बकासुर आहे. ही माहिती कशी गोळा केली जाती हे थोडे विस्तृत स्वरूपात सांगणे गरजेचे आहे. आपण वेबसाईट पहायला ब्राउजर वापरतो. जसे की इंटरनेट एक्स्प्लोरर किंवा मोझीला फायरफॉक्स. ह्या ब्राउजर मध्ये कुकी नावाचा एक प्रकार असतो. कुकी म्हणजे दुसरे तिसरे काही नसून वेबसाईटच्या एका पानापासून दुसऱ्या पानावर जाताना काही संदर्भ कायम राहावे लागतात ते जपून ठेवायची जागा. उदाहरणार्थ तुम्ही फ्लिपकार्ट च्या एका पानावर २ पुस्तकांची खरेदी करून दुसऱ्या पानांवर जाता. तेव्हा तुमचा ब्राउजर दुसऱ्या पानाची विनंती फ्लिपकार्ट वेबसाईटला पाठवतो. पण एकाच वेळी फ्लिपकार्ट वेबसाईट असंख्य ब्राउजर्सच्या विनंत्या घेत असते. मग तुमच्या ब्राउजरला तुमच्या खरेदीच्या माहिती सकट दुसरे पान कसे पाठवायचे? तर ते कुकीचा वापर करून. प्रथम तुमच्या पहिल्या पानावरची खरेदी फ्लिपकार्ट वेबसाईट आपल्या डाटाबेस मध्ये नोंदवते आणि एक टोकन कोड ब्राउजरला पाठवते. हा टोकनकोड आपल्या कुकीमध्ये ठेवतो. जेव्हा ब्राउजर दुसरे पान मागवतो तेव्हा कुकीमधला टोकनकोड फ्लिपकार्टला पाठवतो.  ह्या पाठवलेल्या टोकनकोड मुळे फ्लिपकार्टला तुमची पहिल्या पानावरची खरेदी ओळखता येते आणि त्या खरेदीची माहिती दुसऱ्या पानावर आपल्याला दिसते. अशाप्रकारे कुकीचा वापर एका पानावरून दुसऱ्या पानावर जाताना संदर्भ राखायला होतो. ह्याच कुकीचा वापर गुगल तुम्ही काय सर्च करताय, कोणत्या साईट्सवर क्लिक करताय वगैरे माहिती मिळवायला करतो. आणि जर तुम्ही गुगल अकौंटमध्ये लॉगइन केलेले असेल तर ही सर्व माहिती तुमच्या नावावर नोंदली जाते.

फेसबुक तर ह्याही पुढे गेलंय. तुम्ही फेसबुकवर लॉगआउट न करता जर दुसऱ्या वेबसाईटवर गेलात आणि जर त्या वेबसाईटवर फेसबुकचे विजेट (म्हणजे फेसबुकचे चिन्ह असलेले एक बटन) असेल तर तुमची त्या वेबसाईटवरची नोंद सुद्धा फेसबुक करू शकते. समजा तुम्ही टाईम्स ऑफ इंडिया वरची एक चमचमीत बातमी वाचत असाल (टाईम्स वर अशा बातम्यांची वानवा नाही) तर फेसबुकवर त्याची नोंदणी होण्याची शक्यता बरीच आहे. ह्या व्यतिरिक्त तुमचे स्टेटस अपडेट, तुम्ही कोणाचे फोटो पहाताय, कोणाशी तुमची सर्वाधिक माहिती आहे अशा एक ना अनेक स्वरूपांची माहिती फेसबुक साठवत असते. ह्या शिवाय फेसबुकवर बरीच ऍप्स आहेत जी बरेचजण खेळतात. ही ऍप्स ऍड करायची असेल तर फेसबुक काही परवानग्या वापरते. जसे कि सदर ऍप ला तुमचे फोटो पहायची परवानगी , तुमच्या मित्रांची माहिती मिळवायची परवानगी वगैरे. एकदा का ही परवानगी दिली कि मग झालं. तुमच्या माहितीला फेसबुकाच्या बाहेर पाय फुटले. आता ही ऍप्स बनवणाऱ्या कंपन्या अशा कि आज आहेत तर उद्या नाही. फेसबुक कदाचित तुमची माहिती गोपनीय ठेऊ शकेल. पण ह्या छोट्या कंपन्यांच्या  हातात गेलेल्या तुमची माहिती अजून कुठे कशी जाईल कसे समजणार?

मग काय फेसबुक गुगल वापरूच नये काय? तसे मी सुचवत नाही. पण एकदा का ह्यातले धोके माहित असले कि त्या धोक्यांपासून स्वतःला शक्यतो सुरक्षित कसं ठेवायचं हे ठरवता येतं. नेटवर जाताना कोणती पथ्यं पाळायची त्याची एक छोटी यादी देत आहे. ही यादी म्हणजे अगदी गोपनीयतेची किल्ली नाहीये. पण खालील पथ्ये पाळली तर थोडीफार सुरक्षा तर नक्की मिळेल.

१. जीमेल  / फेसबुक हे वापरून झाली कि तत्काळ लॉग आउट / साईनआउट करून टाकावे. जीमेल / फेसबुक ब्राउजरच्या एका विंडोमध्ये लॉगइन करून दुसऱ्या विंडोमध्ये बातम्या वाचाल किंवा काही सर्च कराल तर ह्या साईटमध्ये त्याची नोंद होण्याची शक्यता आहे.
२. शक्यतो २ ब्राउजर वापरावे. म्हणजे एक इंटरनेट एक्सप्लोरर आणि दुसरा मोझीला फायरफॉक्स. माझ्या मते मोझीला फायरफॉक्स थोडा जास्त सुरक्षित आहे. तेव्हा ऑनलाईन बँकिंग वगैरे साठी तो वापरणे मी पसंत करतो. (मुद्दाम फायरफॉक्स वापरा असे सांगत नाहीये कारण ह्या विषयात बरीच मतमतांतरे आहेत). ऑनलाईन बँकिंग काम झाले कि ब्राउजर पूर्ण बंद करावा.
३. काही नाजूक / खासगी गोष्टींचे सर्च करताना किंवा त्यांचे वाचन करताना ब्राउजरचे प्रायव्हसी मोड वापरावे. व वाचायचे काम झाले कि ब्राउजर बंद करावा.
४. फेसबुकवर काही अपडेट टाकताना एखाद्या तिऱ्हाइताने वाचल्यास त्याचे आपल्याबद्दल काय मत होऊ शकते किंवा आपली काय माहिती मिळू शकते ह्याचा विचार करून अपडेट टाकावा. काही गोष्टी तर फेसबुकवर आजिबात टाकू नये. जसे कि आपले, आपल्या कुटुंबीयाचे आजारपण, आर्थिक परिस्तिथी वगैरे. शक्यतो आपली राजकीय मते मांडताना जरा विवेकाने वागावे. उगाच उठसुठ फेसबुकावर शिव्या दिल्या म्हणजे आपण शूरवीर होत नाही. उलट आपल्या समंजसपणाची पातळी आपण आपले मित्रमंडळ आणि त्यांचे मित्र-मैत्रिणी ह्यांच्या समोर उघडी करतो. अनोळखी चारचौघात जसे वागतो त्याला अनुरूपच वागावे.
५. फेसबुक ऍप्स वापरायच्या आधी त्यांच्या परवानग्या नीट वाचाव्या. एखादे ऍप आपल्या वॉलवर काही पोस्ट करायची परवानगी मागत असेल तर शक्यतो ते वापरू नये.  सध्या फेसबुकवर डेलीमोशन नावाचे ऍप काय धुमाकूळ घालतेय ते पहावे म्हणजे मी काय म्हणतोय ते समजेल.
६. आजकाल बरेचजण नेट स्टोरेज जसे कि गुगल डॉक किंवा बॉक्स डॉट नेट अशा साईट्स आपली डॉक्युमेंट्स साठवायला वापरतात. नेट स्टोरेज खूप सोयीचे पडते. मात्र, नेट स्टोरेज वापरताना आपली डॉक्युमेंट्स सांकेतिक (encrypted)  करून ठेवावीत. ह्यासाठी truecrypt  नावाचे उत्तम आणि अधिकृतरीत्या फुकट (open source)  सॉफ्टवेअर उपलब्ध आहे.

आपण ह्या गोष्टी अवलंबिल्या तर थोड्याफार प्रमाणात आपली माहिती सुरक्षित राहील. पण तरीही अजून बरीच माहिती आपल्या नकळत दिली जाते. ज्यात आपला संगणक , आपण कुठल्या स्थळावरून नेट पहातोय ते स्थळ वगैरे. सर्वसामान्य मंडळीना ह्याचे नियंत्रण करणे थोडे कठीण आहे. पण  संगणक सराईतांना  आपली नेटवरची ओळख पूर्ण पणे दडवणे काही प्रमाणात शक्य आहे. anonymous browsing असा सर्च मारला तर त्यावर माहिती मिळेल.

आपली माहिती पुरवणारा तिसरा स्त्रोत म्हणजे आपला मोबाईल फोन. पूर्वीचे फक्त फोन करता येईल असे संच जाऊन आता त्याची जागा स्मार्टफोनने घेतली आहे. त्यात जर Android फोन असेल तर त्यात गुगल हे आलेच. फोनवरील जीपीएस द्वारे गुगलला आपले स्थान कळते. शिवाय कुठे कुठे फिरतोय ह्याची पण नोंद होते. शिवाय Android apps द्वारे असंख्य app विक्रेते आपली माहिती मिळवायला टपलेले असतात. तेव्हा स्मार्ट फोनवरची पथ्ये अशी:

१.  फक्त अधिकृत वेबसाईट वरूनच apps  डाऊनलोड करावीत. उदा: Android market, नोकियासाठी OVI  स्टोर वगैरे.
२. ऍप डाउनलोड करायच्या आधी काही परवानग्या द्याव्या लागतात. ह्यात आपले contact book  पहाण्याची परवानगी, कॅमेरा वापरायची परवानगी वगैरे. अशा बऱ्याच वेगवेगळ्या प्रकारच्या परवानग्या असतात. ऍप कोणत्या प्रकारची परवानगी मागते आहे ते लक्षपूर्वक पहावे. उगाच एखादा गेम जर तुमचे contact book पहायची परवानगी मागत असेल किंवा तुमचे एसएमएस पहायची परवानगी मगात असेल तर काही काळेबेरे आहे असे समजावे.
३. फेसबुक ऍप तर आपले contact book  पहायची तसेच आपले स्थळ जाणून घ्यायची परवानगी मागते. मी फेसबुक ऍपपेक्षा मोबाईल ब्राउजर मधून फेसबुक पाहणे पसंद करतो. फेसबुक ऍप मलातरी भोचक वाटले.
४. आजकाल गुगल सुद्धा तुमच्या स्थळाची माहिती मिळवू पहातो आहे. मोबाईल गुगल मध्ये तशी परवानगी विचारली जाते. आणि साळसूद पणे गुगल सांगते कि स्थळसापेक्ष  गोष्टींची माहिती देता यावी म्हणून स्थळ जाणणे गरजेचे आहे. पण उगाच गुगलला स्थळ जाणण्याचे परवानगी देऊ नये.

मी काही ह्या क्षेत्रातील जाणकार वगैरे नाही. पण जागरूकपणे आजूबाजूच्या घडामोडींची दखल घेऊन त्यांचा आपल्या जीवनावर काय परिणाम होऊ शकतो ह्याचा विचार करायची खोड आहे. त्यातून सुचलेल्या ह्या काही गोष्टी. ह्यामुळे काही प्रमाणात तरी आपल्या भोवती अगदी अपारदर्शक नसले तरी अर्धपारदर्शक कवच तयार करता येईल अशी आशा धरायला हरकत नाही.

काचेच्या भिंती

जगातील सर्वात अधिक गृहीत धरला गेलेला कोणता वर्ग असेल तर मध्यम वर्ग. मग ते भांडवलशाही राष्ट्र असो कि समाजवादी. तसं म्हटलं तर मध्यमवर्गीय समुदाय हा बऱ्यापैकी मोठा. पण विस्कळीत. ह्या वर्गातील लोक खाऊन पिऊन सुखी म्हणायला हरकत नाही. दोन वेळचं जेवण, राहायला छोटंसं का होईना – एक घर. अशा मूलभूत गरजा पूर्ण झालेल्या. त्यामुळे आपण बरं आणि आपलं काम बरं अशी वृत्ती. साहजिकच एकजूट वगैरे भानगड नाही. तेव्हा अशा समाजाला गुंडाळून ठेवून आपली पोळी भाजायला बाकीचे मोकळे. मध्यमवर्गाने देखील ही  परिस्थिती स्वीकारून घेतली आहे. त्याचीच प्रचिती मग निवडणूकीत असहभाग, कोर्ट कचेरी कडे पाठ अशा गोष्टीतून दिसून येते. आपल्याला मत असतं ही गोष्टच हा वर्ग विसरत चालला आहे कि काय अशी कधीतरी शंका येते.

आता मात्र मध्यमवर्गाला गंभीरपणे घेतला जातंय. राजकारणी लोकांकडून नव्हे तर उद्योगधन्द्यांकडून. वाढत्या मध्यमवर्गाबरोबर वाढणारी क्रयशक्ति उद्योगधंद्यांना खुणावतेय आणि त्याचीच परिणिती ग्राहकांसाठी आकर्षक योजना, स्वस्त हप्ते, एका गोष्टी वर एक गोष्ट फुकट अशा सवलतीत होते. पूर्वीची “घ्यायचं तर घ्या नाहीतर फुटा” संस्कृती हळूहळू विरत जाऊन नवीन रिटेल क्रांतीमध्ये ग्राहक खरोखरच राजा होतोय कि काय असे वाटून मध्यम वर्ग भलताच हुरळून जाऊ लागला आहे.

आता परवाचच उदाहरण घ्या ना! रिलायंस मार्ट मध्ये खरेदीला गेलो होतो. बिल करताना कॅशकाऊंटर वाला म्हणाला, “रिलायंस कस्टमर कार्ड निकालो तो उसपे पाँईंट मिलेंगे”. म्हटलं “नकोत” तर कसे पैसे कसे वाचतील ते सांगत बसला. वा! म्हणजे माझ्या पैशाची किती काळजी! ह्या धंदेवाल्यांना (वाचताना हा शब्द जेवढ्या कुत्सित पणे म्हणाल तितके तुम्ही खरे मध्यमवर्गीय!) एवढा का बुवा आपला पुळका? पण ह्या धंदेवाल्यांना नफ्याचा बरोब्बर वास लागतो. ग्राहकाला कस्टमर कार्ड देवून त्याच्या दरवेळच्या खरेदीची नोंद ठेवायची. त्यातून त्यांच्या आवडीनिवडी जाणून घ्यायच्या. ग्राहक भविष्यात काय खरेदी करतोय किंवा कोणत्या नवीन गोष्टी ग्राहकाला भुरळ पाडतील ह्याचे आडाखे बांधायचे आणि तदनुसार ग्राहकाला जाहिराती / कुपने पाठवायची. थोडक्यात ग्राहकाच्या खिशात किती खोलवर हात घालायचा हाच उद्देश.

आता तुम्ही म्हणाल ह्याची मध्यमवर्गीय विचारसरणी काही बदलत नाही. चांगली ग्राहकोपयोगी प्रगती होतोय आणि ह्याचा सूर मात्र नकारात्मक. प्रश्न नुसता खिशात खोल हात घालायचा असता तर ठीक. पण इकडे हे व्यवसाय आपल्या ग्राहकाबद्दल, इतकी माहिती गोळा करू लागले आहेत कि त्यांचा हात आपल्या खिशात आणि डोकं व्यक्तिगत आयुष्यात अशी परिस्थिती आहे. कल्पना करा. तुम्ही एक दोन वेळा रिलायंसमार्ट मधून इसबगोल घेतलंत म्हणून रिलायंसमार्ट च्या डेटाबेस मध्ये तुमच्या नावापुढे “बद्धकोष्ठ” असा शेरा गेलाय.

अतिशयोक्ती वाटते? एक घडलेली घटना सांगतो. अमेरिकेत टार्गेट नावाची रिटेल चेन आहे. “डेटा मायनिंग” च्या गोंडस नावाखाली ग्राहकांची माहिती गोळा करून त्याचे विश्लेषण करायचा घाट त्यांनी घातला. ग्राहकांना दिलेल्या कस्टमर कार्डाद्वारे ग्राहकांच्या खरेदीची माहिती त्यांच्या सवयी वगैरेची नोंद ठेवली जाऊन नंतर त्याचे संख्याशास्त्राच्या नियमानुसार संगणकाद्वारे विश्लेषण केले. मग त्यातून शास्त्रीयदृष्ट्या आडाखे बांधले. ग्राहकांच्या सवयीतून काही ठोक आडाखे टार्गेटच्या तंत्रज्ञाना आढळले. उदाहरणार्थ, त्याना असे आढळले कि गर्भधारणा झाल्यावर स्त्रियांच्या खरेदीत लक्षणीय बदल होतात. पूरक जीवनसत्वे, पोषक भाज्या अशा गोष्टींची खरेदी वाढू लागते. जसजशी प्रसूतीची तारीख जवळ येते तसे खरेदी केलेल्या कपड्यांची मापे बदलतात. ह्या माहितीचे इतके विश्लेषण केले होते कि टार्गेटचे संगणक प्रोग्राम्स स्त्री ग्राहकाच्या प्रसूतीची तारीख १-२ आठवड्यांच्या फरकात सांगू लागले. मग एखाद्या स्त्री ग्राहकाचा जस जसा प्रसूतीचा दिवस जवळ येईल तसे टार्गेट डायपर बेबी लोशन वगैरेची कुपने पोस्टाने पाठवू लागले. एकदा टार्गेटच्या एका दुकानात एक मनुष्य भांडायला आला. टार्गेटने त्याच्या १९ वर्षाच्या मुलीच्या नावाने डायपरची कुपने पाठवली होती. तेव्हा आपल्या मुलीचे आई होण्याचे वय आहे काय? तिला डायपरची कुपने का पाठवली अशी त्याची तक्रार होती. व्यवस्थापकाने त्याची माफी मागून पुन्हा अशी चूक होणार नाही अशी ग्वाही दिली.  काही दिवसांनी सदर इसमाला फोन करून आपल्या तक्रारीचे निवारण झाले कि नाही असा फोन केला. तेव्हा तो मनुष्य म्हणाला, कि टार्गेटची काही चूक नाही. आपल्या मुलीचे प्रताप ह्यालाच माहित नव्हते. ती खरोखरच गरोदर होती. आता बोला! (मूळ बातमी येथे वाचा)

ग्राहकाला अत्त्युच्च सेवा देण्याच्या नावाखाली त्याच्या व्यक्तिगत माहितीचे इतके संकलन केले जात आहे कि आपल्याला प्रायव्हसी राहणार कि नाही असा प्रश्न पडला आहे. जरा फेसबुकच्या पानाच्या उजवीकडे जाहिरात लक्ष देऊन पहा. मध्ये माझ्या फेसबुक अपडेट मध्ये मी एक दोन वेळा वाईनचा उल्लेख केला तर मला वाईन , बीअरच्या जाहिराती दिसू लागल्या. गुगलवर काही सर्च करायला गेले कि गुगल हजरजबाबीपणे आपले पूर्वीचे सर्च दाखवते. मध्ये जीमेलवरून माझ्या सीएला मेल पाठवली तर मला करबचत योजनेच्या जाहिराती दिसू लागल्या. मी महिन्याच्या सुट्टीचे बुकिंग केले तर विमानप्रवासाच्या जाहिराती.

उघड्या दारांच्या चाळींतून बंद दरवाज्यांच्या ब्लॉक मध्ये जाताना आपल्या घरांच्या भिंती काचेच्या कधी झाल्या हे आपल्याला कळलेलेच नाही. आधुनिक सोयी सुविधांच्या बदली आपण आपली एवढी माहिती खुली करत आहोत कि त्याचे भविष्यात काय विपरीत परिणाम होणार आहेत कोणास ठाऊक. पुढच्या लेखात ह्या काचेच्या भिंतींमध्ये आपली प्रायव्हसी कशी जपायची ह्याचा परामर्श घेऊ. तूर्तास रिलायंस मधून इसबगोलची खरेदी करायची नाही एव्हढे पथ्य पाळायचे. काय?

ब्रेक के बाद..

कालच काय वाटेल ते च्या महेंद्रनी फेसबुकवर निरोप टाकला कि सुकामेवाचे काय झाले, बरेच दिवसात काही लेख टाकला नाही. तेव्हा खरंतर मधे आलेली मरगळ झटकून टाकली आणि पुन्हा लिहायचे मनावर घेतले. काय लिहू काय लिहू असे विचार करत एक वर्ष निघून गेले. पण वर्षात काहीही लिहिलेले नसताना सुद्धा सुकामेवाची १५००० अवलोकने झालेले पाहून खरंच बरे वाटले. तेव्हा आता ब्रेक के बाद पुनश्च हरि ॐ करायचे ठरवले आहे. बघूया कसे काय जमते ते!

चित्रपट – बालगंधर्व

नुकताच बालगंधर्व चित्रपट प्रसिद्ध झाला. वर्तमान पत्रात संमिश्र समीक्षाही आल्या. पण पेपरातल्या ह्या समीक्षा म्हणजे चित्रपट शास्त्राचा किस काढल्या सारखे वाटते. म्हणून म्हटले एका सामान्य प्रेक्षकाच्या नजरेतून ह्या चित्रपटाविषयी लिहावे. नाहीतरी बालगंधर्वांची  कलासेवा ही  “मायबाप” प्रेक्षकांनाच अर्पिली होती. तेव्हा ह्या “मायबाप ” प्रेक्षकाला चित्रपटाविषयी काय वाटते तेही कळायला नको का!

पहिल्या प्रथम, हा चित्रपट काढल्याबद्दल श्री नितीन चंद्रकांत देसाई ह्यांचे कौतुक आणि आभार! सध्याच्या जमान्यात नाट्यसंगीताची आवाड जपणारे माझ्यासारखे मागासवर्गीय (संगीतात!) रसिक तसे कमीच. माझ्या पिढीने नाट्यसंगीते नुसतीच ऐकलीत. पण संगीत नाटकांचा सुवर्णकाळ पाहणे आमच्या नशिबी नव्हते. बालगंधर्वांबद्दल फक्त अत्रे, पुल देशपांडे ह्यांच्या लिखाणातून वाचलेले आणि कधी तरी आजोबांनी उल्लेख केलेला. ह्या चित्रपटाने तो काळ डोळ्यासमोर उभा केला. आता चित्रपट म्हटले म्हणजे वास्तवाशी थोडीफार फारकत होणारच. हा माहितीपट खचितच नव्हे. तेव्हा काही सीन पहाताना दिग्दर्शकाचा कल्पनाविलास लक्षात येतोच. (उदा कलाकारांच्या साड्यांचे डिझाईन जुन्या काळातले वाटत नाही, किंवा गंधर्व आणि पत्नी ह्यांचे काही प्रसंग जुन्या काळातल्या पती परमेश्वर संस्कृतीतले वाटत नाहीत). पण ह्या अगदीच क्षुल्लक गोष्टी. ह्याकडे थोडी डोळेझाक केली प्रेक्षकाला त्या काळात घेऊन जाण्याचे काम चित्रपटाने मस्त साधले आहे असे मला तरी वाटले.

ह्या चित्रपटाच्या जमेच्या बऱ्याच बाजू आहेत. सुबोध भावेंचा सक्षम अभिनय आणि आनंद भाटेंची आवाजाची साथ ह्या महत्त्वाच्या गोष्टी. सुबोध भावेंनी तर अभिनयाची कमालच केली आहे. बालगंधर्वांचा साधेभोळेपणा आणि स्त्री भूमिकेत असतानाचा शृंगार किंवा स्त्री सुलभ हालचाली दोन्ही अतिशय उत्तम. विशेष म्हणजे मुलीच्या निधनाची वार्ता कळल्यावर सुद्धा प्रयोग करताना “नाही मी बोलत नाथा” च्या वेळचा अभिनय म्हणजे उच्चच! हे गाणे म्हणजे थोडेसे लाडिक स्वरूपाचे. ते साकारताना ओठातून हास्य आणि आतले कन्या विरहाचे दु:ख नुसत्या नजरेतून दाखवण्याचे जे काही कसब सुबोधने साधले आहे त्या साठी त्यांना साक्षात दंडवत! पूर्वी सिरीयल मध्ये का चित्रपटात सुबोध भावेंची कुठलीतरी खलनायकाची भूमिका पहिली होती. तोच हा कलाकार का अशी शंका वाटेल इतकी सुरेख भूमिका भाव्यांनी वटवली आहे. नंतर गंधर्वांच्या उतरत्या काळात गोहरबाईंबरोबर कृष्णाचे काम करताना कृष्णाच्या वेशातले थकलेले बालगंधर्व सुद्धा मस्तच. बालगंधर्वांची विनयशीलता भावेंच्या चेहेरया वरून नुसती ओसंडून वाहत होती. एका प्रसंगात बालगंधर्व मॅनेजरला अत्तरवाल्याला पैसे द्यायला करारीपणे सांगतात. तेव्हा सुद्धा आवाज न चढवता, नुसत्या डोळ्यातून करारीपणा आणि आवाजातून मृदुपणा अशा दोन परस्परविरोधी भावना व्यक्त करणे म्हणजे अशक्यच.

सुबोध भावेंच्या अभिनयाला तोडीस तोड साथ दिली ती आनंद भाटेंनी. आनंद भाटे लहान असतापासून बालगंधर्वांची पदे गात आले आहेत. लहानपणी आनंदगंधर्व म्हणून गौरवलेले भाटे ह्यांनी आपली उपाधी सार्थ ठरवली आहे. ह्या चित्रपटात त्यानी म्हटलेली बरीचशी पदे स्त्री भूमिकेच्या तोंडी आहेत. तेव्हा पदातले भाव एखादी गायिका जसे व्यक्त करेल तसेच व्यक्त केले आहेत. गाण्यात पुरुषीपणा अजिबात येऊ दिला नाही. आनंद भाटे, राहुल देशपांडे ह्यांच्या सारख्या कलाकारांमुळे नाट्यसंगीताचे वैभव आजच्या पिढीपर्यंत पोचू शकते आहे हे सौभाग्यच .

अशा चित्रपटाला संगीत दिग्दर्शन देणे म्हणजे कठीणच. संगीत हा ह्या चित्रपटाचा आत्मा, आणि बऱ्याच चाली आधीच रूढ झालेल्या. तरीसुद्धा त्यावर आपली छाप आणायचे कौशल्य कौशल इनामदारांनी साधले. सुरवातीच्या नांदीचे रिमिक्स मस्त जमले आहे. पण “नाही मी बोलत नाथा” च्या मूळ चालीवर सुपर इम्पोज केलेले करुण संगीत  (कन्या वियोगाचा प्रसंग) मात्र मूळ गाण्याची मजा कमी करते.  “परवर दिगार” आणि “दया छाया” चे मिक्सिंग सुंदर जमले आहे.

विशेष उल्लेख करावासा वाटतो तो आर्या आंबेकरचा. लहानपणीच्या बालगंधर्वांच्या तोंडी एक चीज घातली आहे. ती आर्याने अशी काही म्हटली आहे की बस! एवढ्या लहान वयात गाण्यात केवढी जाण आहे. ही मुलगी मोठेपणी मोठी कलाकार होणार हे निश्चित. मला नकळत वन्स मोर म्हणावेसे वाटले पण लक्षात आले की हा चित्रपट आहे.

चित्रपट तुटक वाटतो, बालगंधर्वांच्या गुणांपेक्षा अवगुणच जास्त दिसतात अशी टीका मी वर्तमानपत्रात वाचली. पण मी त्यातल्या गाण्यात बुडून गेलो असल्याने आणि सुबोध भावेंच्या अभिनयाने खल्लास झालो असल्याने मला काही ह्या त्रुटी जाणवल्याच नाहीत. प्रेक्षकाला मंत्रमुग्ध करायचे काम चित्रपटाने नक्कीच केले आहे.

आणि हो! चित्रपटाच्या अखेरीस बालगंधर्वांची दुर्मिळ छायाचित्रे दाखवतात. तेव्हा उगीच बाहेर पडण्याची घाई न करण्याची प्रेक्षकाना विनंती. काही प्रेक्षकांना गर्दी व्हायच्या आत पार्किंग मधून गाडी काढायची इतकी घाई होते की बाकीचे प्रेक्षक अजून बसले असतानाच त्यांच्या मधून उठून व्यत्यय आणतात. तेव्हा कृपा करुण पडदा काळा होईपर्यंत खुर्चीतून उठू नये एवढीच ह्या पुणेरी प्रेक्षकाची विनवणी!

जो भजे हरि को सदा

पाच मिनिटापूर्वी पत्नीचा फोन आला की पंडितजी गेले. मन विषण्ण झाले. कोणीतरी जवळचे गेल्यावर होते तसेच. वास्तविक गेले काही दिवस पेपरातून त्यांच्या प्रकृतीच्या बातम्या वाचून मनाची तयारी झाली होतीच. पण आता ते खरच नाहीत ह्याची बोचरी जाणीव झाली. गेली कित्येक दशकं ह्या अनभिषिक्त सम्राटानं कित्येक जाणकार आणि माझ्या सारख्या संगीतात अजाण रसिकांच्या मनावर राज्य केलं. माझ्या बालपणीच्या कित्येक सकाळी रेडिओवरच्या पंडितजींच्या अभंगवाणीनं प्रफुल्लीत केल्या आहेत. सकाळची शाळा असे तेव्हा पांघरूणातून बळेबळे उठून दास घासताना पंडितजींचे सूर कानावर आले की सगळी मरगळ निघत असे. नंतर इंजिनीरिंगला असताना भीमसेनजींच्या रागदारीवर गणिताचा अभ्यास रात्री जागून केला आहे. नकळतच पंडितजी म्हणजे घरचीच एक व्यक्ती बनून गेले होते.

पंडितजींचे शेवटचे दर्शन सवाईला ते थोड्या वेळासाठी आले होते तेव्हा झाले. सवाईच्या शेवटच्या दिवशी पूर्वीच्या सभेत पंडितजींनी गायलेल्या “तीर्थ विठ्ठल” ची चित्रफीत दाखवली होती. त्यांचे गाण्यात पूर्ण रंगून जाणं, पूर्ण अंग घुसळून ताना घेणं सारच विलक्षण. अंगावर नुसते रोमांच उभे राहिले होते. सिंहाने राज्य करावं तसं राज्य केलं आणि खरच म्हणावसं वाटलं की झाले बहु होतीलही बहु परतू यासम हाच!
जाता जाता पंडितजींच्याच एका अजरामर भजनात थोडासा बदल करून श्रद्धांजली अर्पण करतो..

जो भजे सूरको सदा
सो ही परम पद पायेगा
सो ही परम पद पायेगा

आज रात्री राग दरबारी आणि जो भजे ऐकून पंडितजींचे स्मरण करणार. ईश्वर त्यांच्या आत्म्यास चिरशांती देवो.

माझ्या पत्नीची यथार्थ प्रतिक्रिया – “गंधर्व स्वगृही परतले…”

प्रवासवर्णन – पंचमढी – भेडाघाट – इंदौर : इंदौरची खादाडी (भाग ५ अंतिम)

गेले तीन दिवस इंदौर मध्ये राहून सुद्धा खादाडीला मुहूर्त सापडत नव्हता म्हणून बेचैन होतो. शेवटच्या दिवशी मात्र व्यवस्थित ठरवून इंदौर स्थलदर्शन आणि खादाडी साधायचे पक्के केले. इंदौरमध्ये प्रेक्षणीय काय हा मोठा प्रश्न होता. (टीप: मी प्रेक्षणीय “स्थळांबद्दल” बोलत आहे ह्याची तरुण वाचकांनी नोंद घ्यावी!) शेवटी लालबाग पॅलेस पहायचे ठरले.

महेंद्र कुलकर्णींनी नीलकंठ भोजनालयाबाद्द्ल लिहिलेले वाचले होतेच. तेव्हा पहिल्यांदा ते शोधून दुपारच्या जेवणाची सोय करून घेतली. इतके साधे सात्विक मराठमोळे जेवण की दिल खूश हो गया. जेवण झाल्या बरोब्बर महेंद्रना एसमेस ने आभार कळवले. नीलकंठ भोजनालय हे अगदी सामान्य दिसणारे होटेल आहे. थाळी सिस्टीम. ह्यात स्वीट नाही. ती वेगळी. पुण्यात जसे उद्धट पणे सांगतात “थाळीत स्वीट येत नाही!” तसे न सांगता अगदी आपुलकीने “कुछ स्वीट लेंगे?” म्हणून आग्रह होता. पण पानातले जेवणच इतके चविष्ट होते की मिठाईची गरजच भासली नाही. मला गवार आजिबात आवडत नाही तरी पानातली गवारीची भाजी सुद्धा मिटक्या मारत खाल्ली.

पुणेरी पाटी

नीलकंठ भोजनालयातून तृप्त झाल्यावर लालबाग पॅलेस पहायला गेलो. हा राजवाडा पाश्चिमात्य स्थापत्यकला वापरून बनवलेला आहे. आत मध्ये गेल्यावर सुद्धा सर्वत्र पाश्चात्य संस्कृतीचा अंमल दिसत होता. आतल्या वस्तूंची मात्र पार वाट लागलेली होती. आतून अगदीच रया गेलेला हा राजवाडा पाहून निराशाच झाली. खरं तर मला हे संस्थानिकांचे राजवाडे पहाताना चीडच येते. जेव्हा सामान्य जनता इंग्रजांच्या जाचात भरडून निघत होती तेव्हा बरेचसे संस्थानिक स्वतःला किती जास्त तोफांच्या सलामी मिळतील ह्या विवंचनेत होते (सयाजीराव गायकवाड, शाहू महाराज ह्यांसारखे काही सन्माननीय अपवाद वगळता येतील).  स्वातंत्र्यवीर सावरकरांचे १८५७ च्या लढयावरचे पुस्तक वाचले की ह्या राजांच्या निष्क्रियतेची  जाणीव होते. कुठे युद्धात तोफांचा वापर करणारे छत्रपति शिवाजी महाराज आणि कुठे स्वतःला सलामी घेण्यासाठी तोफांचा वापर करणारे हे भातुकलीतले राजे. असो!

पॅलेस पाहून झाल्यानंतर जैन काच मंदिर. पूर्ण काचांचे बनलेले देऊळ. मला तरी विशेष काही वाटले नाही. ह्या दोन गोष्टी पाहिल्यावर इंदौर मध्ये पहाण्यापेक्षा खाण्यासच जास्त महत्त्व दिले पाहिजे असे ठरवून आम्ही होटेलच्या रूम वर गेलो.

५६ दुकान

संध्याकाळी पुरेपूर खादाडी करायला म्हणून व्यवस्थित बेत तयार केला. पहिल्यांदा छावणी भागात पाणी पुरी (माहिती सौजन्य कै. अभिनय कुलकर्णी) खायला गेलो. मुंबई पुण्यापेक्षा खचितच वेगळी चव आहे. आणि हो! ही फक्त तिखट पाणी आणि बुंदी घालूनच खातात. पाण्यात हिंगाचा वेगळाच स्वाद होता. खाऊन झाल्यावर सुद्धा त्याची मंद जाणीव होत होती. पाणी पुरी खाल्ल्यावर मोर्चा वळवला ५६ दुकान कडे. इकडे खाण्यापिण्याची लाईनीत ५६ दुकाने आहेत. इकडे चिकन हॉटडॉग छान मिळतात म्हणून ऐकले होते पण अपेक्षाभंग झाला. चिकन कटलेट बनपावात घालून दिले. मग प्रकाश स्वीट मध्ये रबडी खाल्ली आणि घरी घेऊन जायला वेगवेगळे फरसाण बांधून घेतले. इकडे घेतलेला चहाचा मसाला एकदम स्वादिष्ट.

आता वेळ झाली होती ती बहुचर्चित सराफावरचे रस्त्यावरचे पदार्थ चाखायची. महेंद्रच्या ब्लॉग वर वाचले होते तेव्हापासून भुट्टे का कीस खायचाच हे ठरवले होते. तेव्हा ते फेमस जोशींचे दुकान शोधून भुट्टे का कीस आणि दहीवडा मागवला. दोन्ही पदार्थ लाजवाब! मग पुन्हा रबडी आणि गुलाबजाम! गुलाबजाम नुसता तोंडात टाकल्यावर विरघळेल असा! आता शिकंजी खाऊन खादाडीचा समारोप करायची वेळ आली होती. पण गोडावर गोड कसे खायचे म्हणून सामोसा घेतला. समोसा ओके होता. मात्र शिकांजी जबरदस्त. आपल्याकडे मिळणाऱ्या पियुषची आठवण करून देणारी चव. पण बरीच दाट.

इंग्लंड मध्ये असताना पब हॉपिंग (म्हणजे एकाच दिवसात अनेक बार मध्ये जाऊन तिकडली स्पेशल बीअर पिणे) अनुभवले होते. इंदौरमध्ये “फूड स्टॉल हॉपिंग” झाले. अगदी पोट  फुटेस्तोवर खाऊन झाल्यावर रात्री जुन्या राजवाड्यावरची रोषणाई पाहून परतलो.

आता घरी जायचे वेध लागले होते. … आणि इंदौरची प्रसिद्ध घमंडी लस्सी खायची राहिल्याबद्दल हळहळ🙂

जुना राजवाडा

आमचा थोडक्यात सफरनामा

दिवस १ – पुणे – मुंबई टॅक्सी. मुंबई – पिपरिया प्रवास कोलकाता मेलने (रात्री ९:४० ला प्रयाण)
दिवस २ – सकाळी १०:३० ला पिपारीयाला आगमन. पिपरिया – पंचमढी प्रायव्हेट कार, पंचमढी दर्शन
दिवस ३ – पंचमढी दर्शन
दिवस ४ – पंचमढी दर्शन, संध्याकाळी पिपारीयाला प्रयाण. रात्री ८:४० ची जबलपूरला जाणारी भोपाल जबलपूर जनशताब्दी. जबलपूरच्या  हॉटेलमध्ये एक रात्र.
दिवस ५ –  भेडाघाट दर्शन, रात्री ११ वाजता जबलपूर इंदौर ओव्हर नाईट ट्रेन.
दिवस ६ – सकाळी ११ वाजता इंदौरला आगमन. हॉटेल मध्ये चेक इन. जमेल तेव्हढे  इंदौर दर्शन.
दिवस 7 – ओमकारेश्वर महेश्वर दर्शन
दिवस ८ – मांडू दर्शन
दिवस ९ – इंदौर खादाडी
दिवस १० – पुण्यास परत.

(समाप्त)

प्रवासवर्णन – पंचमढी – भेडाघाट – इंदौर : ओंकारेश्वर, महेश्वर,मांडू (भाग ४)

इंदौर हा आमच्या सहलीतल्या मुक्कामाचा शेवटचा टप्पा होता. इकडे तळ ठोकून ओमकारेश्वर-महेश्वर आणि मांडवगड एक एक दिवस पाहून यायचे असा बेत. ट्रेन मध्ये सकाळी सकाळी वरून कांदा आणि शेव घालून गरम गरम स्वादिष्ट पोहे खायला मिळाले. तेव्हाच इंदौरच्या मुक्कामात होऊ घातलेल्या खादाडीचे वेध लागू लागले होते. 

स्टेशनवरून हॉटेल वर जातानाचा रस्ता भर बाजारपेठेतूनच होता. अगदी पुण्याच्या तुळशीबाजारामधून जातोय की काय असेच वाटेल. आमचे हॉटेल असलेला भाग मात्र अलीकडेच विकसित झाल्या सारखा दिसत होता. मोठे रस्ते, चकचकीत मॉल्स होते.  रात्रीच्या रेल्वे प्रवासात घुसळून निघाल्यामूळे पहिल्या दिवशी आरामात जमेल तेवढेच इंदौर दर्शन करायचे ठरले. लाल बाग पॅलेसला जायला म्हणून निघालो. पण पॅलेस ५:३० वाजताच बंद. मग बडा गणपंती मंदिर पाहून परत आलो. गणपतीची २५ फूट भव्य मूर्ती आहे. ह्या मूर्तीची खासियत म्हणजे ह्याचा सांगाडा तांबे, सोने आणि चांदीचा बनला आहे. मूर्ती बनवण्यात विविध तीर्थस्थानातील माती, चुनखडी, गूळ (!) आणि हत्ती घोडे तबल्यातील चिखल अशा गोष्टी वापरण्यात आल्या आहेत. (संदर्भासाठी येथे पहा).

दुसरा दिवस ओमकारेश्वर आणि महेश्वर. ओमकारेश्वर हे १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक. ह्या स्थळाच्या भोवती नर्मदेचा ॐ आकाराचा वेढा पडलाय म्हणून ओमकारेश्वर. नुकत्याच झालेल्या धरणामुळे इकडे नर्मदेचे पात्र रोडावल्या सारखे वाटते. ओमकारेश्वरमध्ये शिरताच बडवे मागे लागतात. सुरवातीला १०० रुपये दक्षिणा मागणारे बडवे मंदिर जवळ येताच २० रुपयापर्यंत खाली येतात. हे म्हणे पूजा सांगणार आणि पिंडीवर जलाभिषेक करणार. ह्या बडव्यांमूळे की कशा मूळे माहित नाही. पण पंचमढीच्या शंकराच्या मंदिरात मिळणारं देवदर्शनाचं समाधान इकडे मिळालं नाही. ह्या मंदिराचं एक वैशिष्ट्य हे जाणवलं की एका वर एक अशी तीन मंदिरं आहेत.

सकाळी ओमकारेश्वर करून दुपारी जेवायच्या सुमाराला महेश्वर मध्ये. इकडे परत MPTDC च्या हॉटेलात जेवलो. जेवण ठीकठाक. मग इकडूनच होडीने होळकर घाटावर गेलो. घाट बांधायला वापरलेल्या दगडावर जागोजागी नाजूक कोरीव काम केलेले. इकडेच अहिल्याबाई होळकरांचा वाडा पण आहे. घाटाच्या भव्यतेच्या मानाने वाडा अगदीच साधा होता. अगदी पुण्यातल्या एखाद्या वाड्या सारखा. इकडे जवळच हातमागाचे कारखाने आहेत. प्रसिद्ध माहेश्वरी साड्या विणण्याचे काम चालू होते. बायकोचे इकडे रेंगाळणे खिसा हलका होण्याची सूचना देऊ लागले म्हणून घाई करू लागलो, पण पडायचा खड्डा तो पडलाच. स्वतःसाठी आणि कुणाला द्यायला म्हणून खरेदी झाल्यावर दुकानदाराने नुकतीच हातमागावरून आलेली साडी बाहेर काढली म्हणून त्याची पण खरेदी! असो!

होळकर घाटापासून मोटारबोटीने १५ – २० मिनिटांवर सहस्रधारा म्हणून भाग आहे. इकडे नर्मदेच्या पात्राची खोली कमी आहे. आणि प्रवाह असंख्य खडकांवर आपटून पुढे जातो त्यामुळे होणारया सहस्रधारा. आम्ही सोडलो तर हा परिसर पूर्ण निर्मनुष्य होता. फक्त नर्मदेचा खळखळाट ऐकत किनाऱ्यावर बसून राहायला आवडले असते. पण दुपारचे तीनचे उन आणि मुलांना आलेला कंटाळा ह्या दोन गोष्टींमुळे काढता पाय घेतला. हॉटेलात लिंबू सरबत घेऊन परतीच्या वाटेला लागलो.

परताना अंधार होऊ लागला होता आणि रस्त्या च्या दोन्ही बाजूला असलेल्या घरा दारांतून पणत्या लावून दिवाळी साजरी होत होती. कोठेही विजेचा मागमूस दिसला नाही. त्यामुळे अंधारात पणत्या छान दिसत होत्या. काय गंमत आहे आपल्या शहरी मानसिकतेची! आपल्या घरात वीज नसेल तर जीव खालीवर होतो. पण ह्या गावात पणत्यांचे दिसणारे विलोभनीय दृश्य पहाताना वीज नाही म्हणून असे दृश्य पहायला मिळाल्याचा आनंद होतो. पण ते बिचारे गावकरी रोजच अंधारात असतात ह्याची जाणीव होत नाही!

दुसऱ्या दिवशी मांडवगड उर्फ मांडू! पूर्वी ,१३व्या शतकातील माळवा  प्रांतातील परमार राजांची राजधानी. पुढे मुघलांच्या ताब्यात गेलेली. बऱ्याच जुन्या इमारतींचे अवशेष सुस्थितीत असलेली ही जागा. जुन्या काळातल्या स्थापत्यशास्त्राचे नमुने छान जतन करून ठेवले आहेत. शासकीय दप्तरी ह्या इमारती मुघलांनी बांधल्या असा उल्लेख असला तरी इकडचे स्थानिक गाईड मात्र ही परमार काळातील ह्या वास्तु असल्याचे दडपून सांगतात. खरे खोटे ते परमार, मुघल आणि देवच जाणे. पण ह्या वास्तू खरंच पहाण्या सारख्या आहेत.

मांडवगड परिसर हा डोंगरावर वसलेला असल्याने पाण्याचा तसं म्हटलं तर तुटवडाच. ह्या प्रश्नावर मात करायला ठिकठिकाणी तलाव बांधले गेले होते. जहाज महालात तर चक्क रेन वॉटर हार्वेस्टिंग केल्याचे पाहिले. शिवाय उन्हाळ्यात तलावा वरून वाहाणाऱ्या वाऱ्यांपासून नैसर्गिक थंडावा मिळावा अशा रीतीने महालाची जागा निश्चित केली गेली होती. पुढे आहे राणी रूपमतीचा महाल. राणी रूपमतीचे माहेर नर्मदेच्या तटावर. लहानपणा पासुनचा रोज सकाळी नर्मदा दर्शनाचा तिचा नेम होता. तेव्हा तिला मांडवगडावरून सुद्धा नर्मदादर्शन व्हावे म्हणून तिचा प्रियकर बाज बाहादूरने हा महाल मांडवगडाच्या उंच भागावर बांधला. इकडून ७-८ किमी वर नर्मदा नदी दिसते.

आता आम्हाला असा प्रश्न पडला की पावसाळ्यात ढगाळ हवा असेल तेव्हा ही रूपमती बाई काय करत असावी? तर त्याचा उपाय खुद्द नर्मदामैय्यानेच  केला असल्याचे आमचा गाईड म्हणाला. नर्मदेने रूपमतीला दृष्टांत दिला की बाजबहादुराच्या महाला समोर तिचे अस्तित्व आहे. म्हणून खोदले ते रेवाकुंड. नर्मदेच्या अस्तित्वाचे परिमाण म्हणून येथे तिची प्रतिमा व नर्मदेच्या पात्रात सापडते तशी वाळू सापडली. हे रेवाकुंड नर्मदा परिक्रमावासीयांच्या दृष्टीने खूप महत्त्वाचे आहे. तसेच इकडे चतुर्भुज रामाचे एकमेव असे प्राचीन देऊळ आहे. तेही परिक्रमावासीयांच्या दृष्टीने महत्त्वाचे.

इकडे एक खास प्रकारचा एको पॉईंट आहे. ह्याची खासियत म्हणजे आपण बोललेल्या वाक्यातला शेवटचाच शब्द परत ऐकू येतो. दंतकथा अशी आहे की इकडे पूर्वीच्या एका दाईचे भूत रहाते आणि ते विचारलेल्या प्रश्नाचे उत्तर देते. उदाहरणार्थ जर एखाद्या विद्यार्थ्याने विचारले की “दाई मा मी पास होणार की फेल?” तर उत्तर येईल, “फेल”.  असे म्हणतात की स्वातंत्र्य प्राप्तीनंतर लगेचच पंडित नेहरू इकडे आले असता त्यांना ह्या एको पॉईंटबद्दल सांगितले गेले. तेव्हा त्यांच्या बरोबर फारूक अब्दुल्ला होते. तेव्हा अब्दुल्लांची गंमत करण्याच्या उद्देशाने नेहेरुंनी आवाज दिला “दाई मा, काश्मीर पाकिस्तान का है या भारतका?” तर उत्तर आले “भारतका” ह्यावर अब्दुल्लांनी विचारले “दाई मा पंडितजी सच बोल रहे है या झूट” उत्तर काय आले ते सुज्ञांस सांगणे न लगे. असो. आमच्या अखिल वेगळेची खास बातमी अशी  की कलमाडी साहेबानी सुद्धा इकडे विचारले की “दाई मा राष्ट्रकुल स्पर्धेत घोटाळा  झाला की नाही?” आणि दाई मा चे उत्तर रेकोर्ड करून पुरावा म्हणून कोर्टात वापरणार आहेत म्हणे.

बाकी इकडे दुपारच्या जेवणात मस्त पैकी दाल बाफला आणि लाडू चे जेवण लोकल हॉटेलात मिळाले. कणकेचे ओवा घालून केलेले गोळे भरपूर तुपात परतून कडक करायचे खाताना ते कुस्कारायचे आणि त्यावर फोडणीचे वरण घालून खायचे.  एकदम चविष्ट पदार्थ आहे हा.

एकूण आमची मांडूची सहल उत्तम झाली. पण इंदौरला येऊन ३ दिवस होऊनसुद्धा अजून म्हणावी तशी खादाडी झाली नाही म्हणून जीव तळमळत होता. इंदौरच्या खादाडीबद्दल पुढच्या लेखात!